Những họa tiết đặc trưng trên gốm sứ Bát Tràng

Những họa tiết đặc trưng trên gốm sứ Bát Tràng qua thời gian đã trở thành thương hiệu biểu tượng cho các sản phẩm gốm sứ cao cấp.

Gốm sứ Bát Tràng không chỉ nổi tiếng bởi chất lượng gốm bền đẹp, men sáng bóng, mà còn bởi những họa tiết trang trí độc đáo, mang đậm hồn cốt dân tộc.

Những họa tiết đặc trưng trên gốm sứ Bát Tràng mang tính biểu trưng cao

Trên mỗi sản phẩm, từ chiếc bát ăn cơm, bình gốm trang trí cắm hoa đến tranh gốm sứ Bát Tràng, các họa tiết được vẽ thủ công tỉ mỉ, truyền tải câu chuyện lịch sử, đời sống và tín ngưỡng của người Việt qua từng đường nét.

Bài viết này sẽ đi sâu phân tích những họa tiết đặc trưng trên gốm sứ Bát Tràng, từ hình tượng linh vật, hoa văn cổ, phong cảnh quê hương đến các họa tiết đậm chất phong thủy. Qua đó thấy được sự giao thoa hài hòa giữa nghệ thuật, văn hóa và tâm linh trong từng sản phẩm gốm.

II. VAI TRÒ CỦA HỌA TIẾT TRÊN GỐM SỨ BÁT TRÀNG

1. Tôn vinh giá trị thẩm mỹ

Họa tiết không chỉ là phần trang trí bên ngoài, mà còn là yếu tố quyết định tính thẩm mỹ của sản phẩm. Một chiếc bình gốm không họa tiết chỉ mang tính công năng, nhưng khi được vẽ thêm hoa văn hoặc tranh cảnh vật, sản phẩm lập tức trở nên sống động và có chiều sâu.

Xem thêm bài viết: Vai trò của gốm sứ Bát Tràng trong đời sống và văn hóa Việt

2. Truyền tải văn hóa và tín ngưỡng

Mỗi họa tiết đều mang theo một phần lịch sử và văn hóa Việt. Từ những hình ảnh rồng phượng, hoa sen, đến các tích truyện dân gian, gốm Bát Tràng không chỉ là vật dụng mà còn là phương tiện kể chuyện, lưu giữ ký ức văn hóa.

3. Tạo giá trị phong thủy và tâm linh

Trong quan niệm người Việt, họa tiết gốm có khả năng mang lại năng lượng tích cực, tài lộc và may mắn. Nhiều sản phẩm gốm phong thủy như lọ lục bình Bát Tràng, bình hút tài lộc, tranh gốm treo tường… đều sử dụng họa tiết có ý nghĩa tốt lành như cá chép hóa rồng, chim hạc, hoa mẫu đơn…

III. PHÂN LOẠI HỌA TIẾT ĐẶC TRƯNG TRÊN GỐM SỨ BÁT TRÀNG

1. Họa tiết linh vật

Họa tiết Rồng: Biểu tượng của quyền lực và vương giả

Rồng là linh vật cao quý, thường xuất hiện trên gốm Bát Tràng thời Lê – Nguyễn. Hình tượng rồng Bát Tràng có thân dài uốn lượn, vảy sắc nét, đầu rồng có bờm bay, miệng há rộng biểu trưng cho sự uy nghi, quyền năng và trí tuệ.

Họa tiết Phượng: Biểu trưng của vẻ đẹp, sự thanh cao

Phượng hoàng trên gốm thường đi đôi với rồng, tạo thành cặp Long – Phụng tượng trưng cho vợ chồng hòa hợp, vạn sự hanh thông. Hình ảnh phượng được vẽ bay lượn, lông đuôi mềm mại như múa, mang phong cách nghệ thuật tinh tế.

Họa tiết Lân: Linh vật trừ tà, mang lại bình an

Lân trên gốm thường xuất hiện trong các tác phẩm thờ cúng hoặc đồ trấn trạch. Đây là linh vật biểu trưng cho sự nhân từ và bảo vệ gia đạo.

Họa tiết Rùa (Quy): Biểu tượng của trường thọ và trí tuệ

Hình ảnh rùa, đặc biệt là Long Quy (rùa đầu rồng), là họa tiết phong thủy phổ biến, đại diện cho sự vững chắc, trí tuệ và sức mạnh bền bỉ.

2. Họa tiết hoa văn cổ truyền

Hoa sen: Quốc hoa của Việt Nam

Hoa sen xuất hiện rất nhiều trên gốm Bát Tràng, tượng trưng cho sự thanh khiết, thuần túy và vươn lên trong khó khăn. Hoa sen được cách điệu mềm mại, thường phối với hình tròn, đường lượn, tạo cảm giác nhẹ nhàng, thanh cao.

Hoa cúc, mẫu đơn: Biểu tượng của may mắn và phú quý

Hoa mẫu đơn tượng trưng cho sự giàu sang, hạnh phúc viên mãn. Hoa cúc lại biểu hiện cho sự bền bỉ, trường tồn. Đây là những loại hoa được sử dụng phổ biến trong gốm trang trí và gốm phong thủy.

Dơi, dơi ngậm tiền: Biểu tượng của phúc lộc

Dơi trong tiếng Hán phát âm gần với chữ “phúc”, vì vậy hình ảnh dơi (đặc biệt là năm con dơi – ngũ phúc) thường được vẽ lên bát đĩa, lọ lộc bình để cầu chúc phúc đức.

Họa tiết mây, sóng, cánh sen, lá đề…

Các họa tiết này mang tính trừu tượng và biểu tượng mạnh, thường dùng để lấp khoảng trống và tạo bố cục hài hòa. Mây tượng trưng cho sự uyển chuyển, sóng biểu hiện cho năng lượng, còn lá đề gắn liền với đạo Phật.

3. Họa tiết phong cảnh, thiên nhiên

Làng quê Việt

Phong cảnh làng quê với lũy tre, mái đình, con trâu, đồng ruộng… thường được thể hiện trên tranh gốm hoặc bình gốm lớn. Đây là đề tài gợi nhắc về quê hương, gắn bó với ký ức và lòng tự hào dân tộc.

Cảnh vật tứ quý: Tùng – Cúc – Trúc – Mai

Đây là bộ tứ biểu tượng cho bốn mùa, thường được khắc họa trên lọ lộc bình, bình hút tài lộc. Mỗi loại cây đều có ý nghĩa riêng: tùng (trường thọ), cúc (bình an), trúc (kiên cường), mai (tài lộc).

Bộ tranh Tùng – Cúc -Trúc – Mai là đặc trưng cho sản phẩm vẽ cảnh vật tứ quý

 

Non nước hữu tình

Phong cảnh núi non, sông nước, chim muông… được thể hiện sinh động qua nét vẽ tay tinh tế. Các họa tiết này thường thấy trên tranh gốm hoặc đồ gốm nghệ thuật cỡ lớn.

4. Họa tiết về đời sống, sinh hoạt

Gốm sứ Bát Tràng không chỉ thể hiện yếu tố tâm linh mà còn phản ánh sinh hoạt đời thường:

Hình ảnh người gánh nước, mẹ bế con, trẻ mục đồng thổi sáo… thể hiện cuộc sống giản dị, gắn bó với đất nông nghiệp.

Hình ảnh hội làng, múa rối nước, chợ quê… tái hiện văn hóa cộng đồng đặc sắc.

Những họa tiết này làm nên nét gần gũi và đầy cảm xúc cho sản phẩm gốm.

5. Họa tiết chữ thư pháp và biểu tượng phương Đông

Chữ Hán Nôm cổ

Các chữ như Phúc, Lộc, Thọ, Tâm, Nhẫn… được vẽ theo phong cách thư pháp trên bình gốm, đĩa treo tường, tranh gốm. Chữ không chỉ mang nghĩa, mà còn có giá trị nghệ thuật cao.

Biểu tượng Kinh Dịch, bát quái

Trên nhiều sản phẩm gốm phong thủy, các họa tiết Bát Quái, Âm Dương, Kinh Dịch được vẽ để tạo năng lượng phong thủy và tăng cường ý nghĩa tâm linh.

IV. PHONG CÁCH THỂ HIỆN HỌA TIẾT TRÊN GỐM SỨ BÁT TRÀNG

1. Vẽ tay truyền thống

Nghệ nhân Bát Tràng sử dụng bút lông, mực màu (chủ yếu là men lam, men nâu, men rạn) để vẽ trực tiếp lên gốm mộc trước khi nung. Mỗi nét vẽ mang theo cảm xúc và tài hoa của người nghệ nhân.

2. Kỹ thuật đắp nổi và khắc chìm

Ngoài vẽ tay, một số họa tiết còn được đắp nổi để tạo chiều sâu và độ nổi bật, hoặc khắc chìm tạo cảm giác cổ kính, phù hợp với đồ thờ cúng hoặc đồ phong thủy cao cấp.

3. In decal và nung đốt trong lò điện

Ngày nay, với sự thay đổi của kỹ thuật và xu hướng tiêu dùng, những sản phẩm đồ gốm sứ với hoa văn được xử lý decal rất kỹ, từ đó cho ra những sản phẩm đẹp và giá thành rẻ hơn hàng vẽ tay khá nhiều.

Có thể nói họa tiết gốm sứ Bát Tràng không chỉ là phần trang trí đơn thuần mà chính là linh hồn của sản phẩm, là “ngôn ngữ hình ảnh” kể chuyện văn hóa, tâm linh và đời sống Việt qua hàng thế kỷ.